Aktualnie Muzeum Regionalne w Łukowie posiada stałą okazałą ekspozycję paleontologiczną, prezentującą amonity z tutejszych jurajskich kier lodowcowych.
AMONITY – wymarłe morskie głowonogi, o symetrycznej, płaskiej oraz zakręconej skorupie, podobnej do zwiniętych rogów egipskiego boga AMONA (stąd właśnie wzięła się potoczna nazwa tych bezkręgowców). Ich szczątki występują w skałach osadowych pochodzenia morskiego. Amonity występowały w jurze środkowej – keloweju (ok.165-160 milionów lat temu).
Skąd amonity wzięły się w okolicach Łukowa, skoro to zwierzęta morskie? To sprawka lądolodu skandynawskiego, który przetransportował je z okolic dzisiejszej Kłajpedy w zachodniej Litwie w okolice Łukowa – czyli Łukowskiej Kry Lodowcowej.
Jurajska kra lodowcowa znajduje się w Łukowie, obecnie wzdłuż ulic Żelechowskiej i Patoki (na terenie byłej Cegielni) oraz na pograniczu Łukowa i Gołaszyna.
Z fauny zachowanej w złożach kry jurajskiej najliczniej reprezentowane są bezkręgowce pochodzenia morskiego, w szczególności amonity, belemnity, łodziki, ramienionogi, liliowce, małże i ślimaki. Faunę tę cechuje wyjątkowo bardzo dobry stan zachowania.
Kopalna fauna występująca w krach jurajskich rejonu Łukowa została dotychczas dobrze rozpoznana jedynie z kry odkrytej jeszcze w XIX wieku. Jest ona bardzo bogata i różnorodna. Sporo skamieniałości zachowało do dzisiaj swa muszlę. Skamieniałości znajdują się w dużych, kulistych lub gruszkowatych konkrecjach. Wewnętrzne części konkrecji zawierają dużo związków żelaza, co powoduje, że skamieniałości mienią się wszystkimi kolorami tęczy. Najpełniejszą i jak dotąd jedyną monografię kopalnej fauny występującej w utworach kry jurajskiej w Łapiguzie zawdzięczamy H. Makowskiemu (1952). Z fauny zachowanej w utworach jurajskich kry łukowskiej najliczniej reprezentowane są amonity, małże i ślimaki. Ponadto mniej licznie występują belemnity, ramienionogi, mszywioły, robaki, otwornice, liliowce. Faunę tę cechuje bardzo dobry stan zachowania, dlatego jest ona szczególnie dobrym materiałem do badań naukowych nad formami zwierzęcymi odległych epok geologicznych.
Amonity
Amonity (Ammonoidea) są najbardziej znanymi skamieniałościami występującymi w krach jurajskich okolic Łukowa. Jest to grupa zwierząt całkowicie wymarłych z końcem okresu kredowego (około 65 mln lat temu). Ich nazwa pochodzi od egipskiego boga – Amona, którego przedstawiano jako postać ze skręconymi rogami, o kształcie podobnym do muszli tych zwierząt.
Amonity należą do zwierząt bardzo dobrze poznanych dzięki licznym skamieniałościom występującym w różnorodnych skałach osadowych różnego wieku. Ich budowa była zbliżona do budowy współczesnych łodzików, należących do tej samej gromady – głowonogów. Tylko bardzo nieliczne skamieniałości amonitów mają zachowane odciski miękkich części ciała. Na tej podstawie zrekonstruowano wygląd tego zwierzęcia. Bardzo ważną różnicą między łodzikami a amonitami, oprócz różnic w budowie ciała, jest obecność u tych ostatnich wapiennej przykrywki, która służyła do zakrywania ujścia komory mieszkalnej amonita.
Amonity pojawiły się około 390 mln lat temu, w dewonie (czwarty okres ery paleozoicznej) i żyły aż do końca ery mezozoicznej (65 mln lat temu). Były to zwierzęta morskie i jako swobodnie pływające, mogły pokonywać duże odległości, stąd ich szerokie rozprzestrzenienie geograficzne.
Wśród amonitów spotykamy bardzo wiele różnorodnych form. Różnią się one od siebie zarówno wielkością i budową muszli, jak charakterem urzeźbienia muszli. Większość muszli jest skręcona płaskospiralnie, niektóre są rozkręcone całkowicie lub częściowo, różna jest też liczba zwojów muszli. Jedne amonity miały muszle pękate i gładkie, inne – stosunkowo cienkie i dobrze urzeźbione. Muszle większości amonitów są na ogół małych rozmiarów. Amonity paleozoiczne były na ogół niewielkie – średnica ich muszli wahała się od kilku do kilkunastu centymetrów. W górnej kredzie natomiast żyły amonity bardzo wielkie, o średnicy muszli dochodzącej do 2 m. Amonity łukowskie maja najczęściej średnicę muszli nie przekraczającą 20 cm.
Belemnity
Belemnity należą do podgromady głowonogów dwuskrzelnych i tej samej gromady, co amonity. Belemnity (Belemnoidea) są wymarłą, a zarazem prymitywną i centralną grupą wszystkich dwuskrzelnych. Znane są one od dolnego karbonu do eocenu. Większość gatunków belemnitów wymarła razem z amonitami na pograniczu kredy i trzeciorzędu. Zwierzętami żyjącymi współcześnie, a należącymi do tej samej podgromady, co belemnity, są kalmary i mątwy.
Belemnity prowadziły morski tryb życia. Szczególnie silny rozwój osiągnęły w jurze i kredzie, przybierając niekiedy duże rozmiary. W skałach zachowują się tylko części ich szkieletów. Wśród belemnitów występujących w utworach kelowejskich kry łukowskiej występują takie rodzaje, jak: Hibolites, Megateuthis i Belemnoteuthis (H. Makowski 1952). Są one często dobrze zachowane. Szczególnie duże rozmiary osiągały formy z rodzaju Megateuthis – fragmenty ich szkieletów są niekiedy wypełnione muszlami amonitów kilkucentymetrowej średnicy.
Małże
Małże (Lamellibranchiata) to mięczaki przeważnie dwubocznie symetryczne, bocznie spłaszczone bez głowy. Pierwsze małże pojawiają się na Ziemi około 500 mln lat temu. Jest to więc jedna z najbardziej długowiecznych gromad zwierzęcych.
Ślimaki
Ślimaki (Gastropoda) należą do mięczaków, które przeważnie utraciły symetrię dwuboczną. Są długowieczną grupą zwierzęcą – żyją od kambru (570 mln lat temu) po czasy obecne. Formy znane z utworów jurajskich rejonu Łukowa należą do gatunków morskich. Muszle ślimaków mogą być zarówno gładkie, jak i ornamentowane.
Otwornice
Otwornice (Foraminifera) to gromada pierwotniaków z podtypu korzenionóżek. Są to formy wielojądrowe lub jednojądrowe, zamknięte zwykle w wielokomorowej skorupce utworzonej z węglanu wapnia. Są to formy mikroskopijnych rozmiarów, o bardzo dużym zróżnicowaniu gatunkowym. Ich skorupki są widoczne dopiero w dużym powiększeniu. Są to zwierzęta żyjące od początku ery paleozoicznej do czasów współczesnych i są organizmami morskimi.
